KAKO SU ARBANASI I KOMUNISTI OPLJAČKALI CRKVU

Metohija, koja je, kako joj i sam naziv govori, crkveni posed, bila je pod žestokim udarom i Osmanlija i arnautskih bandi s one strane Prokletija još od kraja 16. veka. Pljačke, otimanje imovine i fizički nasrtaji na nezaštićene monahe i sveštenike bili su svakodnevni. Cilj je bio da se ugasi pravoslavna vera. Ono što oni nisu uspeli da od SPC otmu i unište, uradili su komunisti posle Drugog svetskog rata

Pećka patrijaršija danas raspolaže sa 20 hektara obradivog zemljišta u selu Trebović i pet hektara u Orašju kod Goraždevca. Zemlju u Treboviću monahinje ne obrađuju jer ne smeju tamo da uđu od lokalnih Albanaca, a i svaki njihov pokušaj da obrađuju tu zemlju završio se tako što im je letina uništena. Monasi iz Visokih Dečana smeju da priđu samo zemljištu koje se nalazi tik uz manastir iako je na manastirskoj zemlji izgrađena cela varoš Dečane i niklo na desetine sela. Identična situacija je u celoj Metohiji - gotovo sva crkvena zemlja danas je u posedu Albanaca.

U srednjem veku, za vreme Nemanjića i kasnije za vreme Vuka Brankovića, manastiri i crkve na Kosovu i Metohiji imali su u posedu više od 50 odsto obradivog zemljišta i šuma u tom delu velike i moćne srpske države. Samo manastiru Visoki Dečani je Stefan Dečanski svojom hrisovuljom iz 1330. godine dodelio zemljište zajedno s naseljima koja su se nalazila od Dečana pa sve do granice Pećke Bistrice, dolinom Belog Drima pa do reke Valone u severnoj Albaniji. Ukupno je bilo obuhvaćeno Dečanskom hrisovuljom 89 sela sa 2.435 kuća i 6.600 muških glava. Međutim, dolaskom Osmanlija manastir Visoki Dečani biva potpuno potisnut sa svoje imovine. Tom imovinom već u 15. veku počinju da gospodare spahije i timari ili, kako su ih Turci zvali, Alahovi ratnici. Do početka 18. veka Kosovo i Metohija su bili oblast najgušće naseljena srpskim narodom. U 18. veku, posle dve seobe Srba s Kosova i Metohije, prvo pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine, a zatim pod patrijarhom Arsenijem Jovanovićem Šakabentom 1740. godine, Kosovo i Metohiju počinju da naseljavaju pripadnici arbanaških plemena uglavnom sa severa Albanije. Oni prelaze Prokletije, primaju islam i zaposedaju zemlju koja je pripadala Srpskoj crkvi ili Srbima koji su zbog zuluma Osmanlija i Arbanasa morali da se presele u severnije i bezbednije krajeve.

Pridošli Arbanasi, koji su svoju veroispovest promenili s katoličke na muslimansku, dobili su značajne privilegije od Osmanlija, a osim otimanja crkvene i srpske zemlje, u više navrata su pokušali i da razruše pravoslavne svetinje. Turski sultani su, nastojeći da sačuvaju Dečane, često deferima garantovali imovinu manastira i bili prinuđeni da u pojedinim trenucima brane manastir od upada Arbanasa, koji su po svaku cenu želeli da taj manastir unište. U manastiru Visoki Dečani sačuvani su originalni deferkoji govore kakav je bio odnos Osmanlija, a kakav pridošlih Arbanasa i lokalnih Turaka prema srpskim manastirima u Kosovskom vilajetu. Iz jednog fermana sultana Bajazita Drugog iz 1506. godine turskim feudalcima je bilo zabranjeno da manastiru postavljaju određene vrste nameta jer „kaluđeri nisu ničija raja“.

- Dolaskom Osmanlija srpska vlastelinska imanja su svedena na najmanju moguću meru, a crkvi je ostavljeno samo onoliko koliko je moglo da je opsluži. Osmanska država nikada nije vodila etničku politiku. Ona je vodila versku politiku. Najbolju zemlju je dodeljivala svojim ratnicima spahijama, konjanicima i svim ostalima koji su prihvatali islam za svoju veru. Mnoge crkve su porušene (Banjska, Sveti arhangeli, Bogorodica Ljeviška, Crkva Ružica u Peći, prim. Aut.), a na njihovim temeljima podignute su džamije. Precizni podaci o posedima SPC u Kosovskom vilajetu nisu sačuvani, ali je sigurno da je posebno na području Metohije crkva imala ogromne posede koji su s vremenom prešli u ruke Osmanlija i islamiziranih Arbanasa. Pripadnici „lažne vere“, kako su Osmanlije zvanično nazivale pravoslavce i Jevreje, bili su podanici drugog i trećeg reda, i pod stalnim pritiscima zbog kojih su ostavljali svoja imanja i bežali u severnije predele - priča za „Ekspres“ istoričar Nebojša Damjanović, viši savetnik u Istorijskom muzeju Srbije.

Dečanski monasi živeli od prošnje

U Visokim Dečanima je pred prvu seobu Srba živelo 50 kaluđera, a već 1707. godine bilo ih je samo trojica. To se reflektovalo i na manastirske posede, koji su silom prilika prešli u ruke Osmanlija i Arbanasa.

- I Gračanica je u 18. veku opustela, Srbi su otišli, a naselje su zauzeli Arbanasi. U Pećkoj patrijaršiji je na kraju 17. veka bilo 100 monaha, ali su tokom seobe 93 monaha izginula ili otišla, a sama Patrijaršija je bila opustošena pod najdramatičnijim okolnostima. Celo vođstvo Crkve je prešlo na protivničku, austrijsku stranu, i to je imalo katastrofalne posledice za Srbe na Kosovu. U 19. veku imamo svedočanstva da su dečanski monasi preživljavali od prošnje. Manastir je osiromašio jer mu je bila oduzeta sva imovina. U Osmanskom carstvu zemlja nije bila predavana u punu privatnu svojinu. Dobijali su je ratnici, ali samo dok vrše dužnost; kad to prestane, zemlja se oduzima. Sin zemlju ne nasleđuje ako nije sposoban za vojsku - objašnjava istoričar Damjanović.

Posle 1918. godine, odnosno posle 1912. godine i oslobođenja južnih krajeva od Turaka, srpski manastiri su pokušali da konsoliduju svoju imovinu, da vrate ono što im je pripadalo pre dolaska Turaka. Do Drugog svetskog rata čak trećina obradivog zemljišta je nastala samo od šuma koje su bile u vlasništvu SPC.

- Država je tada odlučila da podeli zemlju kolonistima. Tako je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji dobar deo obradive zemlje i šuma, koju su od Srpske crkve svojevremeno otele Osmanlije i arnauti, dodelila kolonistima. Međutim, tu nije kraj. Posle Drugog svetskog rata komunistička vlast donosi novi Zakon o agrarnoj reformi, kojim se srpskim manastirima i crkvama na Kosovu i Metohiji ostavlja najviše do 30 hektara obradivog zemljišta. Tada je Srpskoj pravoslavnoj crkvi oduzeto više od 5.200 hektara zemljišta - kaže za „Ekspres“ Jovan Bjelanović, koji je kao direktor Regionalnog katastra u Peći više decenija istraživao proces oduzimanja imovine od SPC na Kosovu i Metohiji.

Manastiru oduzeto 812 hektara

Komunisti su deo crkvene imovine podelili albanskim seljacima, od kojih su mnogi došli na Kosovo i Metohiju u vreme nacističke vlasti ili ih je nova vlast naselila posle 1945. godine. Ostatak oduzete imovine je zadržan u državnom vlasništvu ili je dodeljen društvenim preduzećima. Bjelanović je zajedno s kolegama iz prištinskog i prizrenskog katastra i pomoću arhivske građe kosovskih manastira sačinio detaljan zbornik o oduzimanju nepokretne imovine SPC posle Drugog svetskog rata.

- Manastir Dečane je između dva rata vodio stalne sporove sa Albancima iz sela Istinić, koji su uzurpirali manastirsku zemlju, oko 450 hektara, i ti sporovi nikada nisu okončani. Posle Drugog svetskog rata, donošenjem Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, manastirima i crkvama od većeg značaja ostavljeno je 30 hektara obradivog i 30 hektara šumskog zemljišta. Manastiru Dečane je, po našoj evidenciji, oduzeto 812 hektara zemljišta. Ostavljeno je u katastarskoj opštini Dečane devet hektara i u Istiniću 14 hektara. Nažalost, manastir nikada nije uspeo da uđe u posed tih 14 hektara u Istiniću jer je i to uzurpiralo lokalno stanovništvo i nije bilo volje tadašnjih vlasti da se problem reši. Zemljište koje je oduzeto sa istočne strane, a koje je pripadalo manastiru, opština je dodelila na korišćenje zemljoradničkoj zadruzi, i tu je bio improvizovani sportski teren i izgrađen je pogon za proizvodnju meda. U šumi iznad manastira, koju su inače zasadili monasi manastira Dečani pre nekoliko stotina godina, posle Drugog svetskog rata formiran je logor gde su bili smešteni seljaci iz Vojvodine koji su bili osuđeni zbog neizvršenja obaveza iz obaveznog otkupa poljoprivrednih proizvoda. To je bio klasičan logor sve do 1957. godine. Na tom mestu je kasnije izgrađen hotel i dečje odmaralište. Manastirska stoletna borova šuma polako je nestajala. Dečje odmaralište je navodno pripadalo nekoj organizaciji „Ilirija“ iz Dečana, o čemu nije bilo dokaza. Takve podatke nisam našao u Katastru Dečana - priča Bjelanović.

Radi ispravke odluka donetih posle Drugog svetskog rata, Srbija je 1996. godine odlučila da na ime onih 14 hektara u selu Istinić, i devet hektara koji su takođe bili uzurpirani od strane lokalnog stanovništva u Dečanima, vrati manastiru šumu.

- Pošto nije postojao zakonski osnov da se zemljište može vratiti manastiru, odlučeno je da se to uradi putem ugovora o poklonu. Tim ugovorom o poklonu država Srbija je vratila manastiru 23 hektara, 47 ari i 55 kvadrata obradive zemlje sa istočne strane i šume s južne strane manastira, gde se nalazi hotel i ovo dečje odmaralište, zajedno sa svim objektima koji se nalaze na tim parcelama. Osnov za takvu odluku je bio Zakon o sredstvima u svojini Republike Srbije donet 1995. i 1996. godine, po kojem se sva imovina koja je oduzeta manastirima i drugim fizičkim licima, a koja je dodeljena nekome na korišćenje, vraća u državnu svojinu. U tom smislu svi katastri su bili u obavezi da tu promenu izvrše u katastarskom operatu. Mi smo u katastarskom operatu za Peć, Dečane, Klinu i Đakovicu izvršili tu promenu i to je nesporno državna imovina. Zato je taj ugovor koji je sklopljen između države Srbije i manastira Dečani neoboriv, odnosno prošao je sve stepene ocene vlasti koje su uspostavljene na Kosovu posle 1999. godine, i Vrhovni sud Kosova je doneo odluku da je taj ugovor u skladu sa zakonom. Međutim, lokalno stanovništvo ne prihvata tu odluku. Radi se o tome da je njihova želja da manastir Dečane ne postoji. Oni nemaju osećaj da je to ne samo značajan verski već i kulturnoistorijski spomenik - objašnjava Bjelanović.

Početkom 1991. godine Skupština Srbije je izglasala Zakon o vraćanju Srpskoj pravoslavnoj crkvi zemljišta, legata i zadužbina, ali je taj zakon odbio da potpiše Slobodan Milošević, koji je uvažio primedbe srpske vlade. Urađen je novi nacrt zakona koji se nikada nije našao pred poslanicima. Tek 2006. godine donet je Zakon o vraćanju imovine crkvama i verskim zajednicama.

- Međutim, te odluke se ne mogu sprovesti na Kosovu i Metohiji iz poznatih razloga. Nažalost, Srbija je Srpskoj crkvi vratila imovinu koju su oduzeli komunisti u trenutku kad se ta imovina nije mogla vraćati u južnoj pokrajini - zaključuje Bjelanović

 

Geodete legalizovale uzurpaciju crkvene zemlje

- Na Kosovu i Metohiji prvi premer zemljišta i osnivanje katastra izvršen je 1932. godine, i to je jedna dobra evidencija, veoma značajna za nas. Ali posle toga je rađena obnova premera 1957. godine. Pre Drugog svetskog rata katastar je redovno održavan, a onda je nastupio rat i jedan dug period kada katastar nije mogao biti održavan pa je država donela odluku o obnovi premera. Geodete su tada snimale parcele koje su pripadale manastirima, a koje su uzurpirala fizička lica, uglavnom Albanci, i nakon snimanja uzurpatore su upisivali u katastar kao korisnike, odnosno vlasnike. Izlaganjem na javni uvid tih podataka stupio je na snagu katastarski operat i ta lica su faktički na taj način legalizovala uzurpaciju crkvene zemlje - objašnjava Jovan Bjelanović.

U Prizrenu oduzeli i zadužbine

Crkvenoj opštini u Prizrenu, osim obradivog zemljišta, komunisti su oduzeli mnogo značajnih objekata u samom gradu, pa čak i zadužbine. SPC je u Prizrenu imala devet stambenih zgrada i sedam poslovnih prostora. Vodeći dugogodišnje sporove sa državom, Crkvena opština je uspela da povrati u svojinu jedan deo zgrada. Vraćene su dve zgrade u Ulici Riste Naumovića, dok kuće i dvorište u Ulici maršala Tita nikada nisu vraćene. Plac preko puta Bogorodice Ljeviške nije vraćen, već je na njemu izgrađena osnovna škola. Plac u Ulici Đure Đakovića je dodeljen fizičkim licima radi izgradnje stambenih zgrada. Placevi oko crkava Svetih vrača, Svetog Đorđa, Svetog Nikole takođe su oduzeti. I na placu Crkve Svetog Nikole je izgrađena osnovna škola.