IZLOŽBA U GALERIJI SANU: Sačuvajmo našu baštinu na KiM

Izložbom „Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji: Identitet, značaj, ugroženost" u Galeriji SANU otkriva se viševekovni kontinuitet stvaralačkog života srpskog naroda na KiM, i ukazuje na osoben identitet srpskog umetničkog i duhovnog nasleđa na tom području koji je nastajao i razvijao se u rasponu od 12. do 20. veka

Prošle nedelje je, zahvaljujući saradnji Srpske akademije nauka i umetnosti, Srpske pravoslavne crkve i Narodnog muzeja, u Beogradu otvorena izložba od kulturnog značaja za srpski narod - „Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji: Identitet, značaj, ugroženost", u trajanju od 27. septembra do 12. novembra 2017. u Galeriji SANU. Ovu vrednu izložbu priredila su dva autora, dopisni član SANU prof. Miodrag Marković i prof. Dragan Vojvodić (profesori istorije srpske srednjovekovne umetnosti na Filozofskom fakultetu) s kojima smo tim povodom razgovarali.
Kako je došlo do ideje da se ova značajna izložba realizuje, i kakav je autorski pečat prof. Vojvodića i Vaš?
M. Marković: Profesor Vojvodić i ja smo kao autori izložbe izradili njen idejni koncept, a i sami smo odabrali eksponate koji će biti izloženi. Naša je i zamisao da se eksponati raspodele u deset zasebnih celina (Peć i Koriša, Banjska, Bogorodica Ljeviška i Prizren, Gračanica i Novo Brdo, Manji spomenici, Dečani, Umetnost novog veka, Dela umetničkih zanata 19. veka, Moderna umetnost, Istorija stradanja). U odabiru eksponata i njihovoj postavci, pomagali su nam stručnjaci iz Narodnog muzeja u Beogradu i Muzeja SPC, kao i dizajner izložbe Igor Stepančić.
Takođe, posetioci ove izložbe imaju jedinstvenu priliku da vide izuzetna kulturna dobra koja se čuvaju u zbirkama Narodnog muzeja u Beogradu, Muzeja SPC, Muzeja primenjene umetnosti, Arhiva SANU i manastirskim riznicama.
Koliko dugo ste sa prof. Vojvodićem pripremali izložbu?
M. Marković: Izložbu smo pripremali desetak meseci. Akademik Vladimir S. Kostić, predsednik SANU, pokrenuo je inicijativu za priređivanje izložbe još na početku 2016, ali su intenzivni pripremni radovi započeti u decembru prošle godine. Izložbe ovakvog obima i karaktera obično se pripremaju daleko duže i u toj pripremi učestvuju timovi stručnjaka.
Možete li nam reći šta je sve od onoga što predstavlja srpsko kulturno nasleđe na KiM predstavljeno na izložbi?
M. Marković: Izložba nema antologijski karakter, već teži formiranju celovite, neulepšane slike o srpskom umetničkom nasleđu na Kosmetu. Ona, međutim, ne oskudeva remek-delima srpske umetnosti iz svih epoha njenog razvoja. Reč je o ikonama iz manastirskih riznica, ilustrovanim rukopisnim knjigama, crkvenim sasudima i fragmentima fresaka. Reprezentativne freske iz crkava u Pećkoj patrijaršiji, iz Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, Gračanice i Dečana predstavljene su kopijama koje se čuvaju u Galeriji fresaka Narodnog muzeja u Beogradu. Važno je naglasiti da su, pored eksponata vrhunskih estetskih dometa, ravnopravno mesto dobili i oni koji imaju znatno skromniju vrednost, ali su dragocena svedočanstva o snazi volje kosmetskih Srba da ostanu na svojoj dedovini i o naporima koji su uloženi u to da se i u najtežim vremenima sačuva kontinuitet stvaranja. Posebnu ulogu imaju eksponati koji ne spadaju u delokrug likovnih ili primenjenih umetnosti - manastirske povelje, tipici i pomenici, ktitorski i nadgrobni natpisi, različita ravna akta. Oni svedoče o dubokoj ukorenjenosti srpskog naroda na tlu KiM i njegovim pregnućima u svim sferama života kao osnovi za stvaranje umetnosti. U istom kontekstu, kao očigledan dokaz nedovoljno upućenima da srpska stvaralačka delatnost na Kosmetu ima starosedelački, a ne kolonijalni karakter, izložene su stare, ponekad sasvim skromne rukopisne knjige, čiji su pisci na marginama ostavljali zabeleške o svojim svakidašnjim poslovima i životnim nedaćama, ponekad i o važnim događajima u dalekom svetu. Vredno svedočanstvo o svakodnevnom životu naših predaka na KiM jeste i odabrani materijal pribavljen arheološkim istraživanjima, naročito onim sprovedenim u Novom Brdu, a grupa predmeta iz bogate riznice etnografskog nasleđa Kosmeta pruža sliku o građanskom životu Srba na tom prostoru tokom druge polovine XIX veka. Istaknuto mesto na izložbi dobile su monumentalne ikone Hrista i Bogorodice na prestolu, rad pećkog monaha Longina, jednog od naših najvećih umetnika iz vremena turske okupacije. Namenjene jednom od ikonostasa u dečanskoj crkvi Hrista Pantokratora, one su prenete iz manastirske riznice u Narodni muzej u Beogradu, gde se na njima sprovode detaljni konzervatorsko-restauratorski radovi. Iako su ti radovi u toku, ikone su izložene kako bi se naglasila važnost brige koju nadležne institucije Republike Srbije i Srpske pravoslavne crkve posvećuju umetničkom nasleđu s KiM. U isto vreme, skreće se pažnja na činjenicu da stanje tih Longinovih ikona, kao i mnogih drugih pokretnih i nepokretnih srpskih kulturnih dobara nastalih na kosovsko-metohijskom tlu, nalaže veoma opsežne konzervatorsko-restauratorske radove. Smatramo pritom da suštinski uticaj u oblasti zaštite pomenutih dobara treba da imaju institucije naroda koji je ta dobra stvorio. Kao što se dobro zna, pravo naše države i njenih institucija da vrše zaštitu srpskog kulturnog nasleđa na Kosmetu želi se osporiti učlanjenjem Kosova u Unesko. U navedenom kontekstu razumljivo je što se na izložbi naglašava činjenica da je lokalna albanska zajednica vekovima iskazivala i još uvek iskazuje izrazito neblagonaklon, čak destruktivan odnos prema srpskoj baštini upravo zbog njene nacionalne određenosti. Takav odnos detaljno je dokumentovan zasebnim delom postavke u vidu odabranih fotografija - najubedljivijih svedočanstava o kontinuiranom uništavanju, posebno intenzivnom i brutalnom u poslednjim godinama XX i prvim godinama XXI stoleća.

Šta sve čini katalog izložbe i o čemu govore dve druge prateće publikacije izložbe?
D. Vojvodić: Postoje dva kataloga, jedan na srpskom, a drugi na engleskom jeziku. U njima su navedeni detaljni podaci o izloženim eksponatima, njihovom poreklu, ktitorima, vremenu i okolnostima nastanka. Svaki eksponat je, uz to, predstavljen fotografijom u boji. U uvodnom delu kataloga ukratko se govori o mestu KiM u istoriji srpskog naroda i o umetničkoj baštini Srba na tom području. Objašnjeni su evropski okviri i srpska samosvojnost te baštine, prikazana je istorija njenog stvaranja, stradanja i borba za njeno očuvanje. Ti kratki tekstovi su u stvari sažeci opširnih studija koje čine deo velikog zbornika naučnih radova. On će uskoro biti odštampan kao prateća publikacija izložbe. Treća publikacija je album sa crtežima fresaka Crkve Svetog Đorđa u Rečanima kod Prizrena, koju su albanski ekstremisti 1999. sravnili sa zemljom. Srećom, živopis crkve je znatno ranije bio detaljno fotografisan pa je na osnovu tih fotografija Marijana Marković, saradnik Instituta za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, izradila crteže fresaka. Uz crteže će biti objavljeni i natpisi na freskama, kao i kratki stručni komentari, za šta je zaslužna dr Bojana Stevanović, saradnik istog instituta.
Kakav je značaj naše kulturne baštine na KiM? Šta nam kazuje i čemu doprinosi ova izložba u ovoj kritičnoj situaciji po srpski narod?
D. Vojvodić: Odabranim delima ukazuje se na viševekovni kontinuitet stvaralačkog života srpskog naroda na KiM, kao i na osoben identitet srpskog umetničkog i duhovnog nasleđa na tom području, koji je nastajao i razvijao se u rasponu od 12. do 20. veka. Istovremeno, pokazuje se ogroman značaj kosovsko-metohijskog umetničkog nasleđa za kulturnu istoriju srpskog naroda, kao i za njegovo versko i nacionalno održanje.
Zasebna izložbena celina skreće pažnju posmatrača na stalnu ugroženost i uništavanje pomenutog nasleđa od lokalne albanske zajednice, upravo zbog njegove jasne nacionalne određenosti. Dokumentovano se predstavljaju duga istorija kontinuiranog uništavanja i različiti oblici ugrožavanja srpskog umetničkog i duhovnog nasleđa na KiM sve do današnjih dana. Pažnja se posvećuje i novoj strategiji koju sistemski sprovode institucije kosovskih Albanaca, a koja se ogleda u skrivanju ili krivotvorenju identiteta tog nasleđa.
Da li će izložba biti predstavljena u još nekom gradu Srbije ili u svetu po završetku izlaganja u Beogradu?
D. Vojvodić: Za sada nema konačne odluke. Razmišlja se da izložba bude priređena u nekom od vodećih svetskih centara kulture, Parizu ili Njujorku, na primer.
Kako možemo zaštititi naše srpsko kulturno nasleđe na KiM?
D. Vojvodić: Možemo ga zaštiti tako što će Republika Srbija i Srpska pravoslavna crkva voditi glavnu ulogu u svim poslovima koji se tiču te zaštite, od finansiranja i obezbeđivanja stručnih kadrova do stalnog obrazlaganja neophodnosti da se zaštita poveri institucijama onog naroda koji je to kulturno nasleđe stvorio. U tom smislu neophodno je voditi stalne pregovore sa odgovarajućim ustanovama Organizacije UN, predstavnicima najuticajnijih država u međunarodnoj zajednici i lokalnom upravom na KiM.
Jedan od glavnih razloga za priređivanje izložbe jeste upravo naglašavanje potrebe hitnog konzervatorskog zbrinjavanja veoma ugroženih starih ikona i drugih umetničkih predmeta, pokretnih i nepokretnih, poreklom s područja KiM. U istom cilju planirano je da se u vreme održavanja izložbe priredi donatorski skup na kojem bi zainteresovane ustanove i pojedinci dodelili sredstva za finansiranje urgentnih konzervatorsko-restauratorskih radova.

KULTURNA DOBRA S KIM U PUNOM SJAJU

Kakva je bila saradnja s Narodnim muzejom i Muzejom SPC?
M. Marković: Posetioci izložbe „Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji. Identitet, značaj, ugroženost" imaju jedinstvenu priliku da vide izuzetna kulturna dobra koja se čuvaju u zbirkama Narodnog muzeja u Beogradu, Muzeja SPC, Muzeja primenjene umetnosti, Arhiva SANU i manastirskim riznicama. Izložena kulturna dobra mogu da se sagledaju u svojoj lepoti i sjaju, imajući u vidu da su zahvaljujući pripremama za realizaciju ovog značajnog izložbenog projekta brojni predmeti prošli konzervatorsko-restauratorski tretman.
Naime, SANU je nameravala da samostalno organizuje izložbu, ali kada se ispostavilo da Narodni muzej u Beogradu i Muzej SPC daju veliki broj eksponata, u skladu s muzeološkim pravilima, a i sa organizacionim potrebama, tim muzejima je ponuđena saradnja u pripremi, organizaciji i realizaciji izložbe, pa je potpisan odgovarajući ugovor. Narodni muzej je učestvovao u realizaciji izložbe pozajmicom dela iz svojih zbirki, dok je Muzej SPC, pored ustupanja dela iz crkvenih riznica, rukovodio poslovima konzervacije i restauracije najvećeg broja eksponata. Sve ostale poslove preuzela je SANU. Reč je o obezbeđivanju izložbenog prostora - Galerije Akademije - i celokupne stručne i tehničke podrške u realizaciji izložbe, zatim izvršavanju svih finansijskih obaveza, uključujući troškove Narodnog muzeja i Muzeja SPC na ime restauracije i konzervacije dela, kao i pripremu i štampanje kataloga izložbe i pratećeg zbornika radova u kojem su ciljevi izložbe detaljno obrazloženi i razrađeni.