Zaboravljeni

Početkom devedesetih prošlog veka, u stihijskom i iracionalnom nacionalnom buđenju Srba, neko je skovao krilaticu: “Gde su srpski grobovi, to je srpska zemlja“. Ova poruka sa sobom nosi parče istine, jer sve uređene zemlje već dugo to parče zemlje na kojem su vojna groblja stranih vojnika tretiraju da delom pripadaju državnoj zajednici čiji su vojnici tu pokopani.

Nije nepoznato da u istoriji svake državne zajednice vojna groblja imaju poseban status, bez obzira na to da li su tu individualni grobovi ili kolektivne grobnice- kosturnice. Bilo koja forma ili obeležje na njima da su postavljeni, vojna groblja bez obzira na sve imaju svoju posebnost. Taj status vojnika poginulih za otadžbinu (pro patria mori), trasiran u vremenima mudrosti čovečanstva, u pisanim je dokumentima Katona i Horacija. Zbog toga nije čudno da se u Francuskoj, posle Francuske revolucije 1789. godine, imenica „otadžbina“ piše velikim slovom.

Proizvodeći višak istorije u odnosu na broj stanovnika i međunarodni značaj, Srbi su ratničkim grobovima davali još posebniji značaj. Zbog toga sa nužnom pažnjom valja čitati stihove Alekse Šantića, koji je u svom vremenu bio preteča mundijalizma, koji glase: “A kad nam muške uzmete živote/grobovi naši boriće se s vama...“. A uz to svi nosimo naizust „Plavu grobnicu“ Milutina Bojića, koja je u međuvremenu dobila status nacionalne relikvije.

Sa druge strane, činjenica da su srpska vojna groblja rasuta u 43 zemlje, ne samo Evrope, dovoljno je opominjuća. Ona nas već dugo upozorava da se nužno moramo prizvati zdravom razumu, da nešto u razbarušenim srpskim politikama mnogo toga nije u redu. Nećemo više o poeziji, ali zar nisu zastrašujuće upozorenje antologijski stihovi Petra Pajića: “A iz svake srpske glave/teku mutne tri Morave...“.

Novi istorijski list

Uprkos svemu, o srpskim vojnim grobljima u rasejanju Srbi nedovoljno brinu o svojim vojnicima palim za otadžbinu, što znači da nedovoljno poštuju njihovu žrtvu.

Poznati srpski istoričar Dejan Ristić, jedan od retkih naučnika koji je izučavao fenomen srpskih vojnih grobalja rasutih po svetu, upozorava da bi savremena srpska državna politika morala da okrene novi istorijski list.

-Polazeći od opšteprihvaćene teze po kojoj su Balkansko poluostrvo kao takvo, odnosno kao određeni geografski, društveni i kulturni entitet, evropski putnici u većem obimu počeli da otkrivaju tek krajem XVIII veka kada je Evropa postala svesna činjenice da evropski posedi Otomanskog carstva imaju svoju specifičnu fizionomiju koja zaslužuje posebnu pažnju, kao što to u svom delu „Imaginarni Balkan“ ističe Marija Todorova, nužno je složiti se sa tvrdnjom da su vojni memorijali i mesta stradanja veoma značajan kulturološki, ideološki, umetnički i značenjski pregnantan opus unutar korpusa, koji čini sveukupna kulturna baština naroda središnjeg Balkana.

Povezane vesti - INTERVJU SRĐA TRIFKOVIĆ: Nismo sami, imamo sebe

U pitanju su spomenici kulture nastali od druge polovine XVIII pa do kraja XX veka, koji spadaju u grupu najuspešnijih umetničkih i arhitektonskih ostvarenja, kao i ona kulturna dobra koja čuvaju spomen na neke od istorijskih događaja, procesa ili ličnosti čije je odigravanje, odnosno delovanje predstavljalo prekretnicu u konkretnom razdoblju. Istovremeno, svojom značenjskom, umetničkom i arhitektonskom raznolikošću, ali i teritorijalnom rasprostranjenošću pomenuta kulturna dobra na reprezentativan način govore i o stvorenim, odnosno usvojenim predstavama balkanskog regiona u širim evropskim i svetskim okvirima.

Odabrana kulturna dobra, koja potiču sa većeg dela teritorije Starog kontinenta, kao i severnoafričkih i bliskoistočnih predela, ali i iz nekoliko minulih kulturoloških i stilskih epoha, reprezentuju dragoceni segment bogate kulturne baštine ponikle iz razdobalja oružanih sukoba koji su se u prošlosti odvijali ne samo na području centralnog Balkana, već i šireg regiona. Isprepletanost vizura i uglova posmatranja, infiltriranje ekonomskih, političkih, verskih, etničkih i vojno-strateških interesa u proces nastajanja pojedinih spomenika kulture, njihova izuzetna raznolikost i visoka kulturološka i umetnička vrednost – sve to omogućava  pristup čitavom nizu suštinski važnih saznanja o shvatanjima tvoraca, naručilaca i posmatrača ovih specifičnih spomenika kulture.

Govoreći o istorijskom aspektu, nastanku rasutih srpskih vojnih grobalja, istoričar Dejan Ristić kaže da problematizacija društveno-istorijskih procesa do kojih je dolazilo u ranijim razdobljima prilikom suočavanja sa drugačijim, nepoznatim ili tuđim predstavlja poseban aspekt razmatranja fenomena ratničkih spomenika.

-Takav pristup pruža prostor za otvaranje pitanja sučeljavanja različitih kulturnih matrica i tradicija, kao i istorijskih susreta politički, etnički, religijski i kulturološki jasno diferenciranih političkih subjekata.

Polazeći od toga da razdoblje nastanka kulturnih dobara izvan nacionalne teritorije predstavlja ujedno i istoriju njihovih generičkih ideja, posebnu pažnju zavređuje definisanje političkog aspekta budući da je ideološki sloj kulture omeđen i uslovljen istorijskim, društvenim i političkim pojavama i procesima. Nastanak spomenika kulture vezanih za oslobodilačke tradicije u prethodnom razdoblju na ovim prostorima bio je dvostruko uslovljen. Na osnovnom nivou, pod ovim se podrazumevalo progresivno kretanje i razvoj umetnosti unutar sopstvenih zakonomernosti, pri tom izbegavajući društveno i političko kvalifikovanje. Sa druge strane, arhitektura i vajarstvo kao i drugi vidovi umetnosti našli su se u kontekstu realnih istorijskih, ali pre svega političkih procesa i zahteva koji su dominantno uticali na njihove osnovne karakteristike.

Posmatrano istorijsko razdoblje može se u hronološkom pogledu razvrstati u tri osnovna segmenta. Prvi predstavljaju decenije koje su neposredno sledile slomu srpske despotovine, a koje obuhvataju i dugotrajni i neuspešni pokušaji naslednika poslednje srpske vladarske porodice, takozvanih sremskih Brankovića, da obnove nekadašnju državu. Iz tog razdoblja primetan je veći broj spomenika kulture koji se mahom, ali ne i u celosti, nalaze na području Vojvodine. Istina, jedan značajan segment materijalnih svedočanstava boravka Srba u regijama severno od Save i Dunava predstavljaju i bogomolje, odnosno raznorodni spomenički memorijali koji se u našem vremenu nalaze na području Hrvatske, Mađarske i Rumunije.

Drugo veliko razdoblje, tvrdi Ristić, predstavlja vreme austro-turskih sukoba iz XVII i XVIII veka, a posebno vreme ustanaka pod voždom Karađorđem i knezom Milošem I Velikim, koji su označili konačan kraj osmanske dominacije na prostorima središnjeg Balkana, stvaranje novovekovne srpske države i jedan od elemenata koji su suštinski doprineli potonjem rešavanju Istočnog pitanja.

Povezane vesti - ISTORIJA POSLE OSAM VEKOVA

Nakon ustanaka i oslobodilačkih ratova koji su se odigrali tokom XIX veka, u XX stoleću usledili su veliki svetski oružani sukobi koji su istovremeno podrazumevali oslobađanje do tada neoslobođenih područja na kojima je većinski živelo srpsko stanovništvo, kao i odbrambeni rat kojim se Kraljevina Srbija, odnosno potonja Kraljevina Jugoslavija, borila protiv daleko brojnijeg i vojnom tehnikom opremljenijeg neprijatelja. Ovaj period obuhvata i poslednje, treće razdoblje koje predstavlja svojevrsnu izdvojenu hronološku celinu.

Period stvaranja i razvoja novovekovne srpske države podrazumevao je i uspostavljanje građanskog društva, ali i razvoj savremenog monarhističkog političkog i državnog sistema. Preneseno na polje arhitektonskog i drugog umetničkog stvaralaštva, to je značilo da su vojni memorijali, sagrađeni u ovom razdoblju, nosili jasan pečat vladajuće građanske i političke ideologije. Istovremeno, značajno prisustvo Srpske crkve, koja je u doba monarhije najvećim delom uživala položaj državne crkve, dodatno je značenjski i sadržajno određivalo nastale memorijale. Razumljivo je, stoga, što najveći deo u ono vreme podignutih vojnih memorijala sadrži i jasnu religijsku komponentu, bilo da se radi o onim izgrađenim u obliku klasične bogomolje ili spomeničkim obeležjima koji su u sebi sadržavali eksplicitan verski, odnosno ideološki sadržaj (krst, raspeće, kruna, dvoglavi orao i sl.).

Uništavanje baštine

Značajan broj spomenika posvećenih tradicijama oslobodilačkih ratova koji su nastali do 1941. godine oštećen je ili je srušen tokom Drugog svetskog rata, a delimično i nakon njegovog okončanja. Stradanje kulturne baštine u svetskim ratovima imalo je izuzetno velike razmere, što je dodatno doprinelo da se njihov sveukupan stepen očuvanosti mogao smatrati nezadovoljavajućim.

Podsećajući da i sam potiče iz porodice iz koje je u svakoj generaciji neko učestvovao u ratnim sukobima, mnogi se nisu vratili kući, pa i on sam u ratnim sukobima na Baniji i Kordunu 1991-1992, Dejan Ristić naglašava da „oni među nama koji su iskusili ratne strahote i koji čitavog svog života nose status borca dobro znaju šta znači rat, a posebno onaj bratoubilački. Moglo bi se reći da je jednim delom i moje lično životno iskustvo, kao i ono porodično, unekoliko doprinelo tome da se, pored ostalog, u stručnom pogledu posvetim istraživanju i zaštiti naših vojnih memorijala i mesta stradanja koji se nalaze, ne samo u Srbiji, već i u više od četrdeset država na području Evrope, Afrike, Azije, Severne Amerike i Australije.“

Koje poruke, političke, socijalne i mnoge druge nam šalju ta srpska stradanja, odnosno groblja rasuta svugde po svetu, pitanje je koje odavno traži odgovore.

-Veoma je jednostavna ta poruka i potpuno jasna. Rat je pojava koja označava etički i svaki drugi sunovrat naše vrste. To je onaj istorijski momenat kada mržnja i nasilje nadvladaju razum, saosećanje, međusobno poštovanje i potrebu da se živi u miru - podseća istoričar Dejan Ristić.

Koliko znamo

Sa tim je neminovno i pitanje koliko običan svet, koliko mladi ljudi u Srbiji znaju o tim važnim činjenicama i da li se naša nauka, sociološka, istorijska i kulturološka, bavi na dužan način tim istorijskim nasleđem?

Gospodin Ristić zaključuje da naši mladi naraštaji nedovoljno dobro poznaju sopstvenu nacionalnu istoriju. No, za to nisu odgovorni oni, već mi, njihovi roditelji, pripadnici starijih generacija. Upravo smo mi bili ti koji su svojim potomcima stvorili ambijent u kome caruje neznanje, površnost, relativizacija, banalizacija i šarlatanizacija prošlosti, kao i veoma opasan istorijski revizionizam.

-Naš prosvetni sistem koji još uvek nije temeljno i sveobuhvatno reformisan, uz nedovoljnu brigu nas roditelja za obrazovanje sopstvene dece, a sve to potpomognuto medijima željnim senzacija, skandala i drugih skaradnosti, doprinosi tome da danas odgajamo obrazovno hendikepiranu decu. Dakle, umesto da našoj deci koja su darovita, radoznala i željna znanja ponudimo upravo to znanje i veštine njegovog razumevanja i korišćenja, mi ih neštedemice zasipamo trivijalnostima, nasiljem i prostaklukom.

Očito je, stoga, da živimo u svetu u kome obrazovani pojedinci raspolažu znanjima i veštinama koji više nikome nisu potrebni.

Povezane vesti - INTERVJU STEVO TODORČEVIĆ: Obrazovanje cveta u svakoj kulturi koja ga ceni

Sa druge strane, nisam saglasan sa Vašim zapažanjem iznetim u pitanju koje ste mi postavili, a koja govore da ni naša nauka nije na adekvatan način skrenula pažnju javnosti, posebno mladima na ovu problematiku.

Naša naučna produkcija u vezi sa izučavanjem i prezentovanjem rezultata naučnih istraživanja iz oblasti nacionalne istorije je bogata, raznovrsna i dinamična. Nije problem u nedovoljnoj aktivnosti naučnika, već u tome što se i kod nas već decenijama sprovodi sistematska šarlatanizacija čitave populacije, relativizacija istinskih vrednosti i znanja.

Drugim rečima, nikada se više nije istraživalo, pisalo i objavljivalo u Srbiji, što je slučaj u ovo naše vreme, ali se, istovremeno, nikada manje nije činilo ono što bi trebalo da zavredi i privuče pažnju svakog mislećeg bića. Manje-više, isto važi i u oblasti umetničke produkcije inspirisane nacionalnom prošlošću srpskog naroda.

Tu je i civilizacijsko pitanje - da li su Srbi spremniji od drugih naroda da zaborave i oproste, ili je u pitanju prvenstveno poslovični srpski nemar ili nedostatak samopoštovanja?

Nismo mi spremniji da zaboravimo nego što su to pripadnici drugih naroda. Drugi je problem, i to mnogo složeniji, u pitanju. U našem društvu ne postoji svest o značaju i funkciji sistematske i na istorijskim činjenicama zasnovane kulture sećanja. Kod nas se prošlost brutalno prekraja, domišlja, izmišlja, falsifikuje... Jednom rečju, mi nad prošlošću vršimo neverovatno nasilje kako bismo je upodobili onome kakva nam je ona zapravo potrebna. Znatan deo nas ne zanima stvarna prošlost, već isključivo ona nama „korisna“.

Zaključio bih ova svoja razmišljanja nedavnom izjavom uvaženog episkopa slavonsko-pakračkog gospodina dr Jovana, koji je sa pravom ustvrdio kako je naša sadašnjost utemeljena na neznanju.

Od Maričke bitke do Jasenovca 

Gospodin Dejan Ristić naglašava da je kao jedna od logičnih posledica istorijskih procesa došlo do potrebe da se očuva onaj deo nacionalne memorije koja govori o neprestanoj težnji za životom u slobodi. Materijalizacija tog sećanja odvijala se fazno, često stihijski i bez konkretizovanog plana, što je dovodilo do nastanka izuzetno velikog broja raznorodnih memorijala koji se nalaze na teritoriji bezmalo četrdeset evropskih, bliskoistočnih i severnoafričkih država. Najveći broj njih odnosi se na razdoblje ustanaka koji su se odigrali u prvim decenijama XIX veka, srpsko-turskih, Balkanskih i oba svetska rata, mada postoje i spomenici ili njihovi ostaci koji svedoče o događajima i procesima iz prethodnih razdobalja, poput pojedinih srednjovekovnih bitaka (Velbužd iz 1330, Marica iz 1371. ili Kosovska bitka iz 1389. godine), Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem III iz 1690. godine i dr.

Vojni memorijali koja se nalaze u inostranstvu mogu se, dakle, klasifikovati po nekoliko principa, među kojima su posebno značajni hronološki, istorijsko-događajni, teritorijalni i arhitektonsko-sadržajni. Istovremeno, oni se mogu svrstati i u dve grupe koje bi činili spomenici pobede (primer: kompleks na Kajmakčalanu u Makedoniji) i spomenici upozorenja (primer: tzv. jugoslovenski paviljon u Aušvicu ili kompleks logora u Jasenovcu).

Memorijali NOB i disproporcije

„Posmatrajući brojnost spomenika kulture nastalih do 1941. i onih izgrađenih nakon 1945, primetna je izuzetno velika disproporcija u korist onih vezanih za događaje i ličnosti iz Narodnooslobodilačke borbe. Praksa podizanja spomenika borcima iz Drugog svetskog rata poprimila je u godinama nakon njegovog kraja masovne razmere, što je dovelo do toga da brojčani odnos memorijala posvećenih dešavanjima iz poslednjeg svetskog rata i onih drugih bude neopravdano nejednak”, naglašava istoričar Dejan Ristić.

Nauka nije sama sebi cilj

Istoričar Dejan Ristić u svojim naučnim istraživanjima ima vrlo široku lepezu interesovanja, od pisanja scenarija do istraživanja stradanja Srba u kobnom XX veku. Neke njegove studije su zapravo bestseleri: “Mitovi srpske istorije“ i „Zablude srpske istorije“ prodati su u tiražima od oko 15.000 primeraka.

Objašnjavajući ovu različitost, gospodin Ristić kaže da je svoje profesionalno bavljenje naučnom istoriografijom usmerio u pravcu istraživanja, stručne obrade, publikovanja, prezentacije i upravljanja onim što predstavlja najdragocenije segmente našeg nacionalnog, istorijskog, kulturnog i identitetskog nasleđa. „Usudio bih se da kažem i to da sam za ovih bezmalo četvrt veka, koliko se profesionalno bavim naučnom istoriografijom i njenom primenom u prebogatoj, višeslojnoj i dinamičnoj sferi staranja o kulturnom nasleđu, bio autor, koautor, stručni konsultant, scenarista, prevodilac, urednik, recenzent više od 160 stručnih i naučnih radova, naučnih monografija, dokumentarnih filmova, izložbi, projekata i dr.

Smatram da je odavno prošlo vreme svojevrsne samoizolovanosti nas istoričara isključivo u okvirima ustanova prosvete, kulture i nauke, te da nam razdoblje u kome živimo i delamo nalaže da budemo znatno aktivniji, produktivniji i otvoreniji u odnosu na najširu javnost. Nauka ne treba da bude sama sebi cilj. Njena osnovna uloga je da obrazuje, uvećava i objektivizuje znanja i veštine. Ukoliko to ne čini u punom kapacitetu, postavlja se pitanje njene dalje svrsishodnosti.

Tiraži dve studije koje pominjete i za mene su bili iznenađenje, to doživljavam i kao jasan pokazatelj snažne potrebe savremenih generacija da stiču i obogaćuju svoja znanja na čistim izvorištima nauke. Ovo tim pre što je vreme u kome živimo, pored ostalog, okarakterisano svojevrsnom bujicom veoma agresivnih šarlatana i pseudoistoričara koji su pravi pravcati jurišnici na istorijsku istinu. To govori da je naša povest mnogovekovna, veličanstvena, dinamična, slavna, u pojedinim razdobljima tragična, ali iznad svega poučna i dragocena. Stoga nam nije potrebno da izmišljamo ili dekonstruišemo sopstvenu prošlost, jer za time nema ama baš nikakve potrebe, objašnjava Ristić.